Pałac w Turwi – siedziba rodu Chłapowskich i świadek walk z zaborcą
W pałac w Turwi pierwszy raz byłam w 2007 r. w ramach rodzinnego wyjazdu, który również był podtrzymaniem wielkanocnej tradycji. Kilka zdjęć z tamtego okresu zamieściłam w galerii. Pałac w Turwi był pierwszym przystankiem na trasie wycieczki. Zrobił na mnie ogromne wrażenie – nie tylko za sprawą swoich rozmiarów, ale również malowniczego położenia i neogotyckiej kaplicy. Park pałacowy był jeszcze nieco ospały, ale pięknie kwitły już forsycje i doskonale komponowały się ze wspomnianą wyżej kaplicą.
A jakie znaczenie ma Turew dla Wielkopolski? Ogromne! Zdecydowanie byłby to temat na dodatkowy i obszerny wpis. Z racji tego, że nie chcę za bardzo odbiegać od tematyki bloga, przedstawię historię wsi oraz założenia z zachowaniem najważniejszych (moim zdaniem) faktów.
Pałac był siedzibą rodu Chłapowskich, z których najbardziej zasłużoną postacią był Dezydery Chłapowski – generał, oficer napoleoński oraz rolnik. Stworzył pierwsze w Europie zadrzewienia śródpolne, wprowadził płodozmian. Zrewolucjonizował wielkopolskie rolnictwo, a szereg rozwiązań podpatrzył podczas pobytu w Anglii i Francji. Turew za czasów Dezyderego Chłapowskiego była najnowocześniejszym gospodarstwem rolnym w Wielkopolsce. Między innymi tutaj toczyła się trwająca w latach 1815-1918 walka Wielkopolan z naporem germanizacyjnym, która została nawet zekranizowana w 13-odcinkowym serialu Telewizji Polskiej „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy”. Majątek był w posiadaniu Chłapowskich aż do 1939 r.
Bardzo cennym źródłem informacji o historii wsi oraz rodziny Chłapowskich, możemy dowiedzieć się z pamiętników Krzysztofa Morawskiego – ostatniego właściciela Turwi, wydanych w 1981 r. Planuję poświęcić tej publikacji nieco więcej uwagi w osobnym wpisie.
Historia
Wieś Turew, dawniej Turwia, położona jest w województwie wielkopolskim, w powiecie kościańskim, w gminie Kościan, ok 12 km na wschód od Kościana. Pierwsze wzmianki na jej temat pojawiają się w źródłach od XIV wieku. Od 1698 r. należała do Władysława Radomickiego, wojewody poznańskiego. W roku 1730 kupił od niego majątek Ludwik Chłapowski, podczaszy poznański. Następnie majątek odziedziczył jego syn Stanisław. Przed rozpoczęciem budowy barokowej rezydencji, dokupił dokupił jeszcze kilka okolicznych wsi. Prace rozpoczął w drugiej połowie XVIII w. i prowadził je przez kilka lat. W Księgach Grodzkich Kościańskich znajdujących się w Archiwum Państwowym w Poznaniu znaleźć można wzmiankę o istniejącym tu do roku 1747 starym, drewnianym dworze. Informacja o nowej rezydencji pojawia się w 1778 r.
Na podstawie skąpych materiałów historycznych można przypuszczać, że budowę przeprowadzono w latach 1760-1770. Pałac wzniesiony przez Stanisława Chłapowskiego wzorowano na rezydencjach w pobliskim Czempiniu i Pniewach. Był murowaną, dwukondygnacyjną budowlą, usytuowaną na północno-zachodnim skraju wsi, poprzedzoną dziedzińcem oraz podjazdem na osi. Od frontu posiadał trzy ryzality: boczne i środkowy. Boczne ryzality były dwuosiowe i bardziej wysunięte od środkowego. Ryzalit środkowy – nieco wyższy od bocznych – dodatkowo zwieńczony trójkątnym frontonem z herbem Chłapowskich. Dach zamykała wielka wystawa na osi – prawdopodobnie wzorowana na rogalińskiej. Wnętrza pałacu typowe były dla epoki, w której powstał – na osi frontowego traktu pałacu znajdowała się sień, z której na piętro prowadziły schody. Ściany zdobiły sztukaterie datowane na lata 1770-1780. Za projekt dekoracji w sali balowej odpowiedzialny był Ignacy Graff.
W 1812 r. pałac odwiedził Napoleon. Stanisław Chłapowski zmarł w 1780 r., a majątek pozostawił swojemu synowi, Józefowi – miłośnikowi architektury i sztuki. Za jego czasów pojawiły się w pałacu klasycystyczne dekoracje, a frontowemu portykowi nadano formę serliany. Borykający się z problemami finansowymi Józef, przekazał majątek synowi Dezyderemu i wyjechał do Lubiatówka pod Śremem.
Dezydery był właścicielem Turwi w latach 1815-79. W latach 1820-1830 zdecydował się na przeprowadzenie dość znaczącej przebudowy obiektu zgodnie z panującą wówczas modą na neogotyk. Cyt. K. Morawskiego w II poł. XIX wieku:
„Przebudował XVIIII wieczny pałac na gotyckie castellum, dobudował wieże z krenelażami, ostrołuki doczepił nad oknami, kaplicą zasłonił widok na stawy i sponurzył dom odbierając mu słońce i światło. Resztę urządzenia wewnętrznego, które zastał po przodkach, usunął”.
Zdaniem Morawskiego usunięcie pozostałości po przodkach (m.in. herbów z naczółka ryzalitu elewacji frontowej) spowodowane było niechęcią Dezyderego do poglądów i poczynań ojca.
Zastosowano neogotyckie sztukaterie we wnętrzach, dodano skarpy po wszystkich stronach budynku, otwory okienne zyskały neogotyckie obramienia drewniane. Bryła pałacu pozostała niezmieniona w stylu późnobarokowym. Do wschodniego ryzalitu dobudowano wieżę zwieńczoną krenelażem. W latach 1846-1847 od wschodu budynku dobudowano neogotycką kaplicę z biblioteką na wzór angielski, połączoną z bryłą gankiem. Szczyt wschodni kaplicy został opracowany niemalże identycznie jak kościół w Rąbiniu, przy którym znajdują się nagrobki Chłapowskich. Zmianie uległo również otoczenie pałacu. Ówczesny podjazd został zastąpiony krętą ścieżką, prowadzącą ku neogotyckiej wieży. Od strony elewacji południowej włoski ogród został zastąpiony obszerniejszym założeniem krajobrazowym – Chłapowski zlecił prace w obrębie parku Augustynowi Denizot.
Kolejnym właścicielem majątku był najmłodszy syn zasłużonego Wielkopolanina – Tadeusz. Ostatnim właścicielem z linii turewskiej był jego syn – Zygmunt. To on zdecydował się na kolejną przebudowę pałacu w latach 1908-1909, a prace zlecił poznańskiemu architektowi Stanisławowi Boreckiemu. Podczas przebudowy usunięte zostały neogotyckie elementy, a pałacowi przywrócono wcześniejszy, barokowy charakter. Morawski pisał, że Borecki pomimo doskonałego warsztatu nie posiadał zmysłu artystycznego. Dość znacząca była przebudowa wnętrz. Zainstalowano między innymi centralne ogrzewanie i odnowiono łazienki. Elektryczność pojawiła się w 1916 r. Prąd czerpano z akumulatorów w gorzelni – do tej pory dom oświetlany był naftą, a później spirytusem – pisał Morawski. Zygmunt Chłapowski zmarł bezpotomnie, a majątek przejął jego siostrzeniec – cytowany i wspomniany już – Krzysztof Morawski herbu Nałęcz.
W czasie II wojny światowej pałac został obrabowany, a następnie przejęty przez PGR. Po wojnie pałac został gruntowanie wyremontowany i umieszczono w nim w 1951 r. siedzibę stacji naukowej Polskiej Akademii Nauk.
Drogi Czytelniku!
Cieszę się, że wędrujesz razem ze mną po Pałacowym Szlaku. Jeżeli podoba Ci się to, co robię i chcesz wesprzeć dalsze działania związane z rozwojem bloga, możesz postawić mi wirtualną kawę. Nie ma nic przyjemniejszego niż tworzenie nowych treści przy dobrej kawie! 🙂
Opis
Pałac zbudowany na planie prostokąta. Wykonany w całości z cegły, otynkowany. Bryłę budynku tworzy korpus zryzalitowany obustronnie w części środkowej oraz od wschodu i zachodu. Fasada 11-osiowa, zwrócona na północ. W części środkowej 3-osiowy ryzalit ujęty po bokach w ryzality 2-osiowe. Elewacja ogrodowa 11-siowa z 3-osiowym i 3-kondygnacyjnym ryzalitem z tarasem na osi. Od wschodu – przybudówka 3-kondygnacyjna z przelotem bramnym w pierwszej kondygnacji oraz neogotycka kaplica. Ryzalit wschodni z ostrołukowymi oknami, zwieńczony krenelażem i ząbkowanym gzymsem.
Stan obecny
Od kwietnia 2009 r. w pałacu mieścił się Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu (wcześniej Zakład Biologii Rolnej Instytutu Ekologii PAN). W październiku 2021 r. rozpoczęto jego likwidację, która ma potrwać do czerwca 2022 r. Pałac ma zostać przejęty przez Instytut Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk.
W październiku 2023 r. podpisana została umowa wraz z Fundacją Most the Most, zgodnie z którą Instytut Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk otrzyma milion złotych na dofinansowanie rewaloryzacji pałacu w Turwi. W pałacu powstanie Centrum Innowacyjności i Edukacji Społecznej ICHB PAN.
Nawiązując do działalności właściciela pałacu Dezyderego Chłapowskiego oraz idei pracy organicznej, w pałacu prowadzone będą działania wzmacniające postawy patriotyczne oraz działalność edukacyjna ukierunkowana na rozwój zrównoważonego rolnictwa, promowanie nowoczesnych technologii i wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi.
Bibliografia
- Durczykiewicz L., Dwory polskie w Wielkiem Księstwie Poznańskiem, 1912.
- Morawski K., Wspomnienia z Turwi, 1981.
- Omilanowska M., Polska: Pałace i dwory, 2004.
- Skuratowicz J., Dwory i pałace Wielkopolski: styl narodowy, 2020.
- Strzałko M., Barokowe dwory i pałace Wielkopolski, 2006.
- Szklarska-Meller A., Pałac w Turwi po likwidacji Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu pozostanie w rękach Polskiej Akademii Nauk, https://koscian.naszemiasto.pl/palac-w-turwi-po-likwidacji-instytutu-srodowiska-rolniczego/ar/c1-8518265, (dostęp: 13.02.2022 r.)
- Turew – portret wsi wielkopolskiej, http://szkola.interklasa.pl/fl004/pl/historia/historia.htm, (dostęp: 13.02.2022 r.)
