Pałac w Szczepanowie: zapomniana perła Dolnego Śląska

Pałac w Szczepanowie (woj. dolnośląskie, pow. średzki, gm. Środa Śląska) to pierwszy obiekt z Dolnego Śląska na moim blogu, a w ciągu ostatniej wyprawy kilka ich odhaczyłam, więc spodziewajcie się wielu nowości z innego rejonu niż Wielkopolska 🙂

Na żywo zrobił na mnie niezwykłe wrażenie, bowiem nie da się ukryć, że lubię miejsca opuszczone, nieco mroczne. W Szczepanowie aż tak mrocznie nie było. Pałac oświetlało zachodzące słońce, a teren wokół niego był uporządkowany. Ogarnął mnie jednak pewien smutek, gdy porównałam stan obecny z archiwalnymi fotografiami i rycinami. Podczas remontu w 1975 r. budynek został pozbawiony wielu detali, a wnętrza niemalże całkowicie przekształcono, pozostawiając śladowe ilości sztukaterii. Rezydencja w Szczepanowie wystawiona jest aktualnie na sprzedaż i mam ogromną nadzieję, że znajdzie właściciela, który przywróci jej dawny blask oraz poprzednią formę architektoniczną.

Popadający obecnie w ruinę pałac w Szczepanowie, w czasach swojej świetności zachwycał klasą artystyczną, rozmiarem i rozmachem. Na przestrzeni wieków zmieniał swoich właścicieli, którzy dokonywali mniej lub bardziej znaczących przebudów samego pałacu jak i jego otoczenia. Postarałam się opisać najważniejsze przemiany oraz informacje z historii rezydencji, a zainteresowanych poszerzeniem wiedzy, odsyłam do pozycji podlinkowanego w bibliografii studium Jacka Gernata Zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie.

Pałac w Szczepanowie – historia

Wieś Szczepanów (niem. Ober-Stephansdorf) pojawia się w dokumentach na początku XIV w. pod nazwą villa Stephani. W I poł. XVI w. na terenie Szczepanowa istniał dwór, staw oraz młyn, które prawdopodobnie były w posiadaniu rodziny von Schindel. Bardzo możliwe, że jego rozbudowy dokonał syn Georga von Schindel – Heinrich von Schindel. Prawdopodobnie była to budowla renesansowa, a jej śladów można upatrywać się w formie architektonicznej obecnego pałacu (bryła, cylindryczne wieżo-alkierze w narożach, fosa istniejąca do XVIII w.). Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) dwór uległ zniszczeniu, jak wiele tego typu obiektów w tym czasie na Śląsku.

W latach 1690-92 powstał zachowany do dziś pałac. Według niektórych źródeł jego budowa trwała do końca XVII w. lub nawet początku XVIII w. Zniszczony przez wojnę pałac został odbudowany na barokową rezydencję, z zachowaniem murów obwodowych renesansowego dworu z inicjatywy właściciela majątku hr. Franza Bautznera von Schlegenberg. Przebudowano go na trzykondygnacyjną, czteroskrzydłową rezydencję z dziedzińcem wewnętrznym. W skrzydle ogrodowym dobudowano pięcioosiowy ryzalit. Naroża południowego skrzydła ozdobiły wieżo-alkierze. Autor projektu jest nieznany, choć Maria Frankowska, badaczka pałacu w Szczepanowie ma przypuszczenia, jakoby jego twórcą był Christoph Hackner.

Dzięki zachowanym rycinom autorstwa Friedricha Bernharda Wernhera z 1750 r. oraz z ok. 1765 r. wiadomo, jak wyglądał pałac w Szczepanowie po przebudowie renesansowego dworu. Rezydencja posiadała cechy dojrzałego baroku, w części przyziemia dekorowały ją poziome pasy. Wyższe kondygnacje pałacu artykułowane były przez pilastry korynckie oraz półkoliste naczółki w części piano nobile. W środkowej części fasady mieściła się wysoka mansarda z zegarem, z mniejszymi mansardami po bokach. Wieżo-alkierze wieńczyły hełmy cebulaste z prześwitem. Główne wejście pałacu połączone było z mostkiem przerzuconym nad suchą fosą. Wnętrza pałacu zdobiły sztukaterie o motywach roślinnych i akantowych. Na południe od pałacu znajdował się staw zasilany wodą z Młynówki, przekształcony później w czworoboczny basen wodny (pełnił funkcję stawu rybnego) z obsadzonymi wokół drzewami i krzewami. W północno-zachodniej części założenia mieściły się ogrody. Całość była bardzo nowoczesna i nawiązywała do włoskich wzorców ogrodowych.

W 1732 r. majątek kupił Hans Julius von Schweinitz und Krain. Z jego inicjatywy dokonano zmian w rezydencji oraz ogrodzie. W latach 30. XVIII w. utworzono cour d’honneur z kamienną balustradą (zwrot w kierunku sztuki włoskiej), która oddzielała pałac od folwarku, a wokół pałacu utworzono ogród francuski i zasypano fosę. 

W 1766 r. majątek trafił w ręce najmłodszego syna Hansa Juliusa von Schweinitza, Hansa młodszego. Wojna siedmioletnia (1756–1763) nie oszczędziła pałacu, który został niemalże w całości zniszczony. Jego właściciel podjął się odbudowy, do której skłonił go przede wszystkim ślub z Dorotheą Wilhelminą, córką byłego ministra prowincji śląskiej Ernsta Wilhelma von Schlabrendorfa. Rezydencja miała stać się ich domem. Podczas odbudowy w latach 1768-72 wymieniono posadzki, boazerie, drzwi oraz lamperie. W okresie 1771-72 we wnętrzach dodano późnobarokowe sztukaterie autorstwa Johanna Petera Echtlera (znany sztukator ze Śląska) i Dominicusa Mercka. Park francuski uległ przekształceniu na krajobrazowy.

Schweinitzowie żyli w przepychu. Hrabia zatrudniał kamerdynerów, miał swojego pocztyliona i osobistego pisarza. Trzy córki hrabiny Dorothei obsługiwane były przez guwernantki i pokojówki. 

Pod koniec XVIII w. we wsi znajdował się pałac, folwark, katolicki kościół parafialny, dwa domy parafialne, szkoła, karczma oraz młyn wodny. Majątek rodziny Schweinitz należał do wielkich śląskich własności i zajmował pod względem wielkości 115 miejsce. Po śmierci Hansa w 1802 r. majątek przejął jego syn Hans Wilhelm Julius, który był jego właścicielem w czasie trwania wojen napoleońskich. Po jego śmierci, opiekę nad majątkiem sprawowały dwie niezamężne siostry.

W 1841 r. pałac w Szczepanowie zostaje kupiony przez Johanna Friedricha Lösch (pochodzącego z bogatej rodziny kupieckiej z Wrocławia), a po jego śmierci stał się własnością jego syna – Konrada Heinricha Lösch, który był najbardziej zasłużoną postacią w historii wsi. Zbudował kościół ewangelicki, zakończył proces uwłaszczania chłopów, a także przebudował pałac i ogród (lata 50. XIX w.). W wyniku przebudowy podwyższeniu uległy wieżo-alkierze i wykończono je nowymi hełmami cebulastymi bez prześwitów. Dobudowano także portyki dźwigające tarasy w elewacjach północnej i południowej oraz przesunięto wejście główne na środek fasady. Usunięty został wewnętrzny dziedziniec w pałacu, a w tym miejscu utworzono hall z reprezentacyjną klatką schodową. W południowo-zachodnim narożu budynku mieściły się schody (zlikwidowane w 1970 r.), które prowadziły do części gospodarczej na parterze. Pozostałe pomieszczenia na parterze oraz na pierwszym piętrze pełniły funkcję reprezentacyjną. Na drugim piętrze i poddaszu znajdowały się pokoje mieszkalne.

W 3 ćw. XIX w. zmodernizowano folwark, a barokowe obiekty przekształcono na te, które przetrwały w większości do dziś. Wśród nich wymienić można: domek ogrodnika, stajnie dla koni pociągowych, oraz w nową oficynę mieszkalną (w latach 70. XIX w.).

W latach 60. XIX w. zbudowano neorenesansową herbaciarnię, dziś w stanie kompletnej ruiny. Postawiono również na nowo budynek oranżerii, który w 1865 r. został przekształcony na kaplicę parafii ewangelickiej. Ogród ozdabiały rzeźby ogrodowe (m.in. kamienne lwy, które zaginęły po 1945 r.).

Na początku XX wieku przeprowadzono remont, podczas którego wymieniona została stolarka okienna i drzwiowa. Usunięto też balustradę tarasów północnego i południowego.

Zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie należał do rodziny Lösch do końca II wojny światowej.

Po II wojnie światowej majątek stał się własnością PGR. Ulokowano w nim biura PGR Środa Śląska (do 1979 r.), a później PGR Szczepanów. W rezydencji oraz budynkach wchodzących w skład folwarku umieszczono przedszkole, ośrodek zdrowia, mieszkania pracowników oraz zakład remontowo-budowlany. Niestety otoczenie pałacu jak i sam pałac zostały dość drastycznie zmienione. Rezydencja w 1975 r. przeszła remont, w wyniku którego utraciła wiele cech stylowych. Wieżo-alkierze zostały obniżone, a cebulaste hełmy zamieniono na proste dachy stożkowe. Usunięto część maszkaronów, ozdoby naczółków w zachodniej elewacji i fryz koronujący. Zamontowano nowy dach, usuwając mansardy i dekoracyjny szczyt elewacji północnej z zegarem.  Najbardziej ucierpiały wnętrza, niemalże całkowicie ogołocone ze sztukaterii. W 1991 r. pałac stał się własnością Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a jego użytkownikiem zostało prywatne Gospodarstwo Rolne „Rosa”. 

Opis

Pałac w Szczepanowie jest budowlą na planie prostokąta zbliżonym do kwadratu, dwukondygnacyjną, o zwartej bryle. Murowany, ceglany z dodatkiem kamieni, otynkowany. Od strony ogrodu dwie cylindryczne wieżo-alkierze zwieńczone stożkowymi hełmami. Nad częścią północną dach siodłowy. Elewacja frontowa z tarasem wspartym na czterech parach kolumn. Elewacja ogrodowa z wysuniętym, szerokim ryzalitem z portykiem dźwigającym taras. W części parterowej – boniowany cokół, a powyżej elewacje artykułowane przez pilastry korynckie w wielkim porządku, wsparte na konsolowych wspornikach. Elewacje pałacu udekorowane analogicznymi, barokowymi ornamentami. 

Wnętrza

Wnętrza pałacu uległy znacznym przebudowom w ostatnich latach. W pomieszczeniach na parterze północno-wschodniego naroża zachowały się sztukaterie na suficie z XVIII w. z dekoracją z motywem girland i kartuszy. W narożu północno-zachodnim przetrwała rokokowa sztukateria z winoroślami i kwiatami. Trafiłam na informację, jakoby lukarny i sztukaterie zostały przeniesione do innego obiektu (jak w przypadku rzeźb z pałacu w Brzezince, które znajdują się obecnie w Wilanowie).

Stan obecny

W skład zespołu pałacowo-parkowego w Szczepanowie wchodzą: pałac, park z XVIII-XIX w, folwark z II połowy XIX w., dom zarządcy, trzy oficyny mieszkalne, stajnia, spichlerz, trzy obory, stodoła (garaż, mieszkania), młyn, gorzelnia, ruiny pawilonu, herbaciarnia, ogrodzenie z bramami.

W 2019 r. pałac w Szczepanowie przeszedł remont dachu. Park otaczający pałac po 1945 r. uległ dewastacji na skutek licznych zaniedbań. Budynek herbaciarni popadł w ruinę, a staw na południu założenia, który oglądamy na starych fotografiach, niemalże całkowicie zarósł.

Pałac w Szczepanowie wystawiony jest sprzedaż za 5 milionów złotych. Zainteresowanych odsyłam do oferty.

@palacowymszlakiem.pl

Pierwszy filmik, witajcie! #dolnyslask #pałac #travel #urbex #abandoned #urbexpoland

♬ dźwięk oryginalny – palacowymszlakiem.pl

Bibliografia

• Gernat J., Zespół pałacowo-parkowy w Szczepanowie, http://www.palaceiparki.pl/zespol-palacowo-parkowy-w-szczepanowie, (dostęp: 10.06.2022).
• Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa.
• Omilanowska M., Polska: Pałace i dwory, 2004.
• Polskie Nieruchomości Zabytkowe i Turystyczne DOLANA, https://dolana.pl/pokaz3.php?oferta_id=1402, (dostęp: 10.06.2022).

Postaw mi kawę!

Drogi Czytelniku!

Cieszę się, że wędrujesz razem ze mną po Pałacowym Szlaku. Jeżeli podoba Ci się to, co robię i chcesz wesprzeć dalsze działania związane z rozwojem bloga, możesz postawić mi wirtualną kawę. Nie ma nic przyjemniejszego niż tworzenie nowych treści przy dobrej kawie! 🙂