Pałac w Mordach: czy odzyska dawną świetność?

Włączyłam mapę województwa mazowieckiego i poszukałam nazwy, która najbardziej przykułaby moją uwagę. Padło na Mordy! Gdy zobaczyłam, jaka perła architektury znajduje się w tym mieście o dość intrygującej nazwie, bez większego zastanowienia udałam się w podróż. Widok pałacu w Mordach wywołał u mnie ciarki na plecach. Dawno nie byłam tak podekscytowana podczas zwiedzania. Budząca się do życia przyroda i śpiew ptaków tworzyły niepowtarzalny kontrast z opuszczonym, zdewastowanym pałacem i okazałą bramą wjazdową. Dodatkowych wrażeń dostarczał szelest miotanych przez wiatr folii w oknach i latające nad moją głową kruki. Przyznam, że klimat, w połączeniu z ciemnymi, ciężkimi chmurami, był niesamowity. 

Mordy (woj. mazowieckie, pow. siedlecki, gm. Mordy) leżą na południu Podlasia. Nazwa miasta pochodzi od krwawej bitwy, która została stoczona na tych terenach z Jaćwingami.

Pałac w Mordach obecnie jest w stanie kompletnej ruiny, jednak zostały już podjęte działania, które mają przywrócić mu dawną świetność i nadać nową funkcję, dzięki czemu stanie się miejscem otwartym dla wszystkich.

Pałac w Mordach – historia

Wieś na pocz. XV w. była własnością rodziny Kosickich, a później Korczewskich. Prawa miejskie otrzymała w 1488 r. Mordy na pocz. XVI w. należały do Elżbiety z Hlebowiczów Sapieżyny, wojewodziny podlaskiej. W I poł. XVI w. były własnością króla Zygmunta Starego, a następnie Zygmunta Augusta. W II poł. XVI w. należały do Mikołaja Radziwiłła zwanego Czarnym.

Od 1571 r. Mordy przechodzą w ręce rodziny Ciecierskich. Na pocz. XVII w. w miejscu obecnej rezydencji stał dwór obronny, wzniesiony przez synów Pawła Ciecierskiego – Bożywoja i Zbożnego. Ślady zachowanych fortyfikacji świadczą o tym, że mógł być zabezpieczony wałem lub fosą.

Miejsce dworu zajął okazały, nowoczesny barokowy pałac pobudowany z inicjatywy Baltazara Ciecierskiego w 1717 r. Barokowa brama wjazdowa powstała ok. 1750 r.

Pałac w Mordach przebudowany został jeszcze w XVIII w. w stylu klasycystycznym.

W 1803 r. przeszedł na własność Fryderyka Kuhlena, a od 1821 r. należał do Banku Głównego Berlińskiego. W latach 1828-30 był w rękach króla pruskiego Fryderyka Wilhelma.

Od 1838 r. dobra należą do rodziny Zembrzuskich h. Doliwa, którzy rozbudowali i przebudowali pałac w stylu neoklasycystycznym. Z tamtego okresu zachował się portyk, tympanon od strony elewacji frontowej, dekoracje fasady, boczne skrzydła oraz herb Doliwa w tympanonie. W II poł. XIX w. skrzydła boczne zostały podwyższone. 

W 1912 r. majątek przeszedł na własność Konstantego Przewłockiego, który kupił go dla syna Henryka Przewłockiego. Pałac odwiedzali tacy goście jak malarz Józef Czapski i Maria Czapska, którzy byli spokrewnieni z Przewłockimi, czy arcybiskup Edward von der Ropp. W pałacu w Mordach urodził się i spędził dzieciństwo działacz opozycji w PRL – Janusz Przewłocki. Rodzina Przewłockich była właścicielami majątku do 1944 r.

Niezwykle poruszające losy rodziny Przewłockich na podstawie zachowanych dzienników i listów wraz z fotografiami z rodzinnego archiwum zostały zebrane i wydane w książce Dom w Mordach. Rodzina Przewłockich 1912-1944, która ukazała się w 2021 r. nakładem Ośrodka KARTA. Książka opisuje losy trzech pokoleń rodziny Przewłockich od czasu zaborów i wybuchu I wojny światowej do momentu wygnania z domu rodzinnego w 1944 r. Poznajemy w niej codzienne życie rodziny i jej relacje, formy spędzania wolnego czasu, ale również udział Przewłockich w życiu społecznym i patriotycznym. To obowiązkowa pozycja dla każdego miłośnika historii polskich ziemian, pałaców i dworów.

Po II wojnie światowej majątek znacjonalizowano. Henryk Przewłocki został aresztowany przez NKWD, trafił do łagru w Borowiczach na Kołymie, gdzie zmarł.

Pałac w Mordach od 1946 r. pełnił funkcję żłobka i przedszkola. Budynek został wyremontowany w latach 1963-64. Następnie należał do Zespołu Szkół Rolniczych i Zarządzania Terenami Zielonymi z internatem, a od 1978 r. do Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach (później: Akademia Podlaska), która została właścicielem całego zespołu pałacowo-parkowego w Mordach w zamian za oddanie dworku w Woli Suchożebrskiej. Pod koniec lat 80. przeprowadzono remont na potrzeby szkoły, przerwany w 1990 r. Uczelnia opuściła siedzibę w pałacu, pomimo faktu, że otrzymała już dzierżawę wieczystą. W tym samym roku spadkobiercy złożyli roszczenia do majątku. 

W 2002 r. pałac kupiła osoba prywatna. W 2005 r. sąd unieważnił umowę sprzedaży majątku. Pałac znów stał się własnością Akademii Podlaskiej, która zarządzała nim do 2007 r. 

Nasz rodzinny dom, w majątku moich rodziców w Mordach koło Siedlec, stał na niewielkim wzniesieniu, w dużym parku, nad dwoma stawami, które oddzielały nas od zabudowań gospodarskich. Zza drzew, na drugim brzegu stawu, widać było gorzelnię i nieczynny już w czasie mojego dzieciństwa browar. Na kominie browaru było gniazdo bociana, którego właściciel co roku zwiastował nam wiosnę. […] Nasz park, od południa przylegający do stawów, od wschodu ogrodzony był mocno wyszczerbionym, drewnianym płotem, który w połowie swej długości przechodził jednak w solidny mur z cegieł. Dobiegając do wysokości domu tworzył jeszcze małe półkole i okrążał podręczny ogródek warzywny. Tam też stała nieduża oranżeria, gdzie hodowano hiacynty na Wielkanoc i gdzie zimowały nasze palmy z gazonów. Dalej była już tylko drewutnia i budy dla psów. Na końcu północnego muru, pod wysokim kopcem ziemi, ukrywała się w głębokiej piwnicy lodownia. […] Od strony zachodniej, czyli od szosy, mur był ażurowy, z czerwonych cegieł. Otaczał dwa okólniki, po obu stronach bramy wjazdowej. Brama była z szesnastego i osiemnastego wieku, z cegły, tynkowana. Pośrodku starszy, sklepiony przejazd, z dwoma małymi mieszkankami po bokach i schodkami na piętro. Tajemniczymi, ciemnymi schodkami dochodziło się na pierwszym piętrze do olbrzymiego kamienia, wiszącego na potężnym sznurze. Nie wolno nam było się do niego zbliżać ani dotykać — był to „ciężarek” od wielkiego zegara, który umieszczony na drugim piętrze bramy, z cyferblatem po obu stronach wieży, mierzył czas całego naszego szczęśliwego dzieciństwa. Nasz ojciec bardzo dbał o to, by zegar dobrze chodził, wybijał godziny; był na czas smarowany i konserwowany. Na starej, tej szerszej, murowanej części bramy, była galeryjka […] Poniżej galeryjki, przez całą szerokość bramy, po stronie wschodniej i zachodniej, widniały dwa napisy — od strony domu: „INITIUM VIAE BONAE FACERE JUSTITIAM” [początkiem dobrej drogi czynić sprawiedliwość], od strony szosy, czyli zachodniej: „INITIUM SAPIENTIAE EST TIMOR DOMINI” [początkiem mądrości jest bojaźń Pana]. Piwnice i strychy domu były duże i szalenie ciekawe. Strych […] ciągnął się nad całym korpusem starego domu. Dwie otwierane klapy przy wielkich kominach pozwalały wyjrzeć na dach. […] Do dziś mam przed oczami widok z góry na park i staw…”

Elżbieta Cielecka (z d. Przewłocka), Karta. Kwartalnik Historyczny. Nr 52 / 2007

Opis

Pałac w Mordach jest budowlą na planie prostokąta, piętrową, murowaną i otynkowaną. Elewacja frontowa 11-osiowa, z 3-osiowym ryzalitem na osi z czterokolumnowym portykiem wspierającym taras, zwieńczony trójkątnym frontonem. Do korpusu głównego przylegają dwa skrzydła w stylu neorenesansowym, nawiązujące do willowej architektury renesansu włoskiego.

Brama wjazdowa z arkadą przejazdową na osi. Zwieńczona częścią wieżową, którą nakrywa dach z drewnianą wieżyczką.

Pałac otacza park krajobrazowy z XVIII w., w którego planowaniu wykorzystano fragmenty wcześniejszych fortyfikacji.

Założenie pałacowo-parkowe w Mordach jest przykładem koncepcji przestrzennej charakterystycznej dla epoki baroku, która pojawiła się w XVII w. Oś kompozycyjna wyznaczona była przez kolejno ułożone elementy założenia. Bardzo często jej początkiem była świątynia – symbol obecności Boga oraz opozycji do ziemskiego ośrodka władzy. W Mordach jej funkcję pełni figura św. Jana Nepomucena, stojąca przed bramą wjazdową. Kolejnym elementem kompozycji była wieś lub miasteczko, następnie avant-cour (fr. przeddziedziniec) i cour d’honneur (fr. dziedziniec honorowy), oddzielone od siebie za pomocą bram i ogrodzeń. Dominantę kompozycyjną stanowił pałac – z sienią przelotową na parterze i bel-étage na piętrze.

Stan obecny

W 2018 r. rodzina Przewłockich odzyskała pałac w Mordach, jednak już 20 lat wcześniej jej przedstawiciele podpisali list intencyjny z kierownictwem Ośrodka KARTA w Warszawie, w którym zakładano przekazanie majątku na cele społeczne i utworzenie w pałacu miejsca działań związanych z historią regionu i dialogu pomiędzy narodami.

Na oficjalnej stronie Domu Wschodniego czytamy: Dom Wschodni ma wesprzeć społeczeństwa wschodniej części Europy we współczesnej koegzystencji, a szczególnie w takim wspólnym przepracowaniu przeszłości XX wieku, by doraźne interpretacje historii przestały utrzymywać nieufność i wrogość pomiędzy narodami regionu (na „skrwawionych ziemiach”). Dom ma być „eksterytorialną” przestrzenią, w której solidarnie działające nacje zachowają podmiotowość i równoprawny status, a mniejszości narodowe w Polsce znajdą warunki do zachowania własnej pamięci w swoim języku (zbiory archiwalne i biblioteczne).

Rewitalizacja pałacu wraz z budynkiem oficyny i parku będzie prowadzona przez Fundację Domu Wschodniego. Oprócz wykorzystania przestrzeni zespołu pałacowo-parkowego w Mordach do realizacji głównych założeń Domu Wschodniego, będzie ona służyła jako miejsce turystyczne i otwarte dla lokalnej społeczności.

Planowane jest utworzenie przestrzeni wystawienniczej oraz muzealnej, a także organizacja pikników, festiwali, seansów filmowych. Ma powstać także zaplecze hotelowe i restauracyjne.

Rewitalizacja będzie kosztowała kilkadziesiąt milionów złotych.

W pałacu przeprowadzono już pierwsze prace w piwnicach m.in. osuszanie. Przygotowywana jest także dokumentacja. Pomimo, iż z zewnątrz nie widać jeszcze efektów remontu, plan odbudowy pałacu jest nadal aktualny, lecz niestety bardzo trudny, chociażby ze względów finansowych. Mam ogromną nadzieję, że uda się go zrealizować w całości.

Osoby posiadające informacje dot. postępów remontu pałacu w Mordach proszę o kontakt mailowy: paulina@palacowymszlakiem.pl

https://www.tiktok.com/@palacowymszlakiem.pl/video/7108287606605073669

Bibliografia

• Barski M., Plan pól w majątku prywatnym Mordy [ca 1930] / Mapa topograficzna okolic (WIG / 1937) – pamiątki ze zbiorów rodziny Przewłockich, (dostęp: 18.03.2023).
• Juśkiewicz Z., Co z pałacem w Mordach? Na razie dalej jest jeszcze ruiną, (dostęp: 18.03.2023).
• Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu, 2009.
• Postek R., W zawieszeniu, „Spotkania z Zabytkami”, 1993, nr 5.
• Stępińska K., Pałace i zamki w Polsce – dawniej i dziś, 1977.
• Witryna Domu Wschodniego, DOM WSCHODNI – wspólne miejsce dialogu narodów Europy Wschodniej, (dostęp: 18.03.2023).
• Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, 2009.

* W artykule pojawiają się linki afiliacyjne i podlinkowane banery. Twórca bloga Pałacowym Szlakiem otrzyma wynagrodzenie za skorzystanie z oferty, która wyświetli się po kliknięciu w link.