Pałac w Mordach: czy odzyska dawną świetność?

Włączyłam mapę województwa mazowieckiego i poszukałam nazwy, która najbardziej przykułaby moją uwagę. Padło na Mordy! Gdy zobaczyłam, jaka perła architektury znajduje się w tym mieście o dość intrygującej nazwie, bez większego zastanowienia udałam się w podróż. Widok pałacu w Mordach wywołał u mnie ciarki na plecach. Dawno nie byłam tak podekscytowana podczas zwiedzania. Budząca się do życia przyroda i śpiew ptaków tworzyły niepowtarzalny kontrast z opuszczonym, zdewastowanym pałacem i okazałą bramą wjazdową. Dodatkowych wrażeń dostarczał szelest miotanych przez wiatr folii w oknach i latające nad moją głową kruki. Przyznam, że klimat, w połączeniu z ciemnymi, ciężkimi chmurami, był niesamowity.
Mordy (woj. mazowieckie, pow. siedlecki, gm. Mordy) leżą na południu Podlasia. Nazwa miasta pochodzi od krwawej bitwy, która została stoczona na tych terenach z Jaćwingami.
Pałac w Mordach obecnie jest w stanie kompletnej ruiny, jednak zostały już podjęte działania, które mają przywrócić mu dawną świetność i nadać nową funkcję, dzięki czemu stanie się miejscem otwartym dla wszystkich.
Pałac w Mordach – historia
Wieś na pocz. XV w. była własnością rodziny Kosickich, a później Korczewskich. Prawa miejskie otrzymała w 1488 r. Mordy na pocz. XVI w. należały do Elżbiety z Hlebowiczów Sapieżyny, wojewodziny podlaskiej. W I poł. XVI w. były własnością króla Zygmunta Starego, a następnie Zygmunta Augusta. W II poł. XVI w. należały do Mikołaja Radziwiłła zwanego Czarnym.
Od 1571 r. Mordy przechodzą w ręce rodziny Ciecierskich. Na pocz. XVII w. w miejscu obecnej rezydencji stał dwór obronny, wzniesiony przez synów Pawła Ciecierskiego – Bożywoja i Zbożnego. Ślady zachowanych fortyfikacji świadczą o tym, że mógł być zabezpieczony wałem lub fosą.
Miejsce dworu zajął okazały, nowoczesny barokowy pałac pobudowany z inicjatywy Baltazara Ciecierskiego w 1717 r. Barokowa brama wjazdowa powstała ok. 1750 r.
Pałac w Mordach przebudowany został jeszcze w XVIII w. w stylu klasycystycznym.
W 1803 r. przeszedł na własność Fryderyka Kuhlena, a od 1821 r. należał do Banku Głównego Berlińskiego. W latach 1828-30 był w rękach króla pruskiego Fryderyka Wilhelma.
Od 1838 r. dobra należą do rodziny Zembrzuskich h. Doliwa, którzy rozbudowali i przebudowali pałac w stylu neoklasycystycznym. Z tamtego okresu zachował się portyk, tympanon od strony elewacji frontowej, dekoracje fasady, boczne skrzydła oraz herb Doliwa w tympanonie. W II poł. XIX w. skrzydła boczne zostały podwyższone.
W 1912 r. majątek przeszedł na własność Konstantego Przewłockiego, który kupił go dla syna Henryka Przewłockiego. Pałac odwiedzali tacy goście jak malarz Józef Czapski i Maria Czapska, którzy byli spokrewnieni z Przewłockimi, czy arcybiskup Edward von der Ropp. W pałacu w Mordach urodził się i spędził dzieciństwo działacz opozycji w PRL – Janusz Przewłocki. Rodzina Przewłockich była właścicielami majątku do 1944 r.
Niezwykle poruszające losy rodziny Przewłockich na podstawie zachowanych dzienników i listów wraz z fotografiami z rodzinnego archiwum zostały zebrane i wydane w książce Dom w Mordach. Rodzina Przewłockich 1912-1944, która ukazała się w 2021 r. nakładem Ośrodka KARTA. Książka opisuje losy trzech pokoleń rodziny Przewłockich od czasu zaborów i wybuchu I wojny światowej do momentu wygnania z domu rodzinnego w 1944 r. Poznajemy w niej codzienne życie rodziny i jej relacje, formy spędzania wolnego czasu, ale również udział Przewłockich w życiu społecznym i patriotycznym. To obowiązkowa pozycja dla każdego miłośnika historii polskich ziemian, pałaców i dworów.
Po II wojnie światowej majątek znacjonalizowano. Henryk Przewłocki został aresztowany przez NKWD, trafił do łagru w Borowiczach na Kołymie, gdzie zmarł.
Pałac w Mordach od 1946 r. pełnił funkcję żłobka i przedszkola. Budynek został wyremontowany w latach 1963-64. Następnie należał do Zespołu Szkół Rolniczych i Zarządzania Terenami Zielonymi z internatem, a od 1978 r. do Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach (później: Akademia Podlaska), która została właścicielem całego zespołu pałacowo-parkowego w Mordach w zamian za oddanie dworku w Woli Suchożebrskiej. Pod koniec lat 80. przeprowadzono remont na potrzeby szkoły, przerwany w 1990 r. Uczelnia opuściła siedzibę w pałacu, pomimo faktu, że otrzymała już dzierżawę wieczystą. W tym samym roku spadkobiercy złożyli roszczenia do majątku.
W 2002 r. pałac kupiła osoba prywatna. W 2005 r. sąd unieważnił umowę sprzedaży majątku. Pałac znów stał się własnością Akademii Podlaskiej, która zarządzała nim do 2007 r.

ze zbiorów narodowego archiwum cyfrowego

fot. paulina maciejewska, 2022

ze zbiorów narodowego archiwum cyfrowego

fot. paulina maciejewska, 2022

Elewacja ogrodowa, 1932 r.
ze zbiorów narodowego archiwum cyfrowego
Nasz rodzinny dom, w majątku moich rodziców w Mordach koło Siedlec, stał na niewielkim wzniesieniu, w dużym parku, nad dwoma stawami, które oddzielały nas od zabudowań gospodarskich. Zza drzew, na drugim brzegu stawu, widać było gorzelnię i nieczynny już w czasie mojego dzieciństwa browar. Na kominie browaru było gniazdo bociana, którego właściciel co roku zwiastował nam wiosnę. […] Nasz park, od południa przylegający do stawów, od wschodu ogrodzony był mocno wyszczerbionym, drewnianym płotem, który w połowie swej długości przechodził jednak w solidny mur z cegieł. Dobiegając do wysokości domu tworzył jeszcze małe półkole i okrążał podręczny ogródek warzywny. Tam też stała nieduża oranżeria, gdzie hodowano hiacynty na Wielkanoc i gdzie zimowały nasze palmy z gazonów. Dalej była już tylko drewutnia i budy dla psów. Na końcu północnego muru, pod wysokim kopcem ziemi, ukrywała się w głębokiej piwnicy lodownia. […] Od strony zachodniej, czyli od szosy, mur był ażurowy, z czerwonych cegieł. Otaczał dwa okólniki, po obu stronach bramy wjazdowej. Brama była z szesnastego i osiemnastego wieku, z cegły, tynkowana. Pośrodku starszy, sklepiony przejazd, z dwoma małymi mieszkankami po bokach i schodkami na piętro. Tajemniczymi, ciemnymi schodkami dochodziło się na pierwszym piętrze do olbrzymiego kamienia, wiszącego na potężnym sznurze. Nie wolno nam było się do niego zbliżać ani dotykać — był to „ciężarek” od wielkiego zegara, który umieszczony na drugim piętrze bramy, z cyferblatem po obu stronach wieży, mierzył czas całego naszego szczęśliwego dzieciństwa. Nasz ojciec bardzo dbał o to, by zegar dobrze chodził, wybijał godziny; był na czas smarowany i konserwowany. Na starej, tej szerszej, murowanej części bramy, była galeryjka […] Poniżej galeryjki, przez całą szerokość bramy, po stronie wschodniej i zachodniej, widniały dwa napisy — od strony domu: „INITIUM VIAE BONAE FACERE JUSTITIAM” [początkiem dobrej drogi czynić sprawiedliwość], od strony szosy, czyli zachodniej: „INITIUM SAPIENTIAE EST TIMOR DOMINI” [początkiem mądrości jest bojaźń Pana]. Piwnice i strychy domu były duże i szalenie ciekawe. Strych […] ciągnął się nad całym korpusem starego domu. Dwie otwierane klapy przy wielkich kominach pozwalały wyjrzeć na dach. […] Do dziś mam przed oczami widok z góry na park i staw…”
Elżbieta Cielecka (z d. Przewłocka), Karta. Kwartalnik Historyczny. Nr 52 / 2007

ze zbiorów narodowego archiwum cyfrowego
Opis
Pałac w Mordach jest budowlą na planie prostokąta, piętrową, murowaną i otynkowaną. Elewacja frontowa 11-osiowa, z 3-osiowym ryzalitem na osi z czterokolumnowym portykiem wspierającym taras, zwieńczony trójkątnym frontonem. Do korpusu głównego przylegają dwa skrzydła w stylu neorenesansowym, nawiązujące do willowej architektury renesansu włoskiego.
Brama wjazdowa z arkadą przejazdową na osi. Zwieńczona częścią wieżową, którą nakrywa dach z drewnianą wieżyczką.
Pałac otacza park krajobrazowy z XVIII w., w którego planowaniu wykorzystano fragmenty wcześniejszych fortyfikacji.
Założenie pałacowo-parkowe w Mordach jest przykładem koncepcji przestrzennej charakterystycznej dla epoki baroku, która pojawiła się w XVII w. Oś kompozycyjna wyznaczona była przez kolejno ułożone elementy założenia. Bardzo często jej początkiem była świątynia – symbol obecności Boga oraz opozycji do ziemskiego ośrodka władzy. W Mordach jej funkcję pełni figura św. Jana Nepomucena, stojąca przed bramą wjazdową. Kolejnym elementem kompozycji była wieś lub miasteczko, następnie avant-cour (fr. przeddziedziniec) i cour d’honneur (fr. dziedziniec honorowy), oddzielone od siebie za pomocą bram i ogrodzeń. Dominantę kompozycyjną stanowił pałac – z sienią przelotową na parterze i bel-étage na piętrze.


fot. paulina maciejewska, 2022

Stan obecny
W 2018 r. rodzina Przewłockich odzyskała pałac w Mordach, jednak już 20 lat wcześniej jej przedstawiciele podpisali list intencyjny z kierownictwem Ośrodka KARTA w Warszawie, w którym zakładano przekazanie majątku na cele społeczne i utworzenie w pałacu miejsca działań związanych z historią regionu i dialogu pomiędzy narodami.
Na oficjalnej stronie Domu Wschodniego czytamy: Dom Wschodni ma wesprzeć społeczeństwa wschodniej części Europy we współczesnej koegzystencji, a szczególnie w takim wspólnym przepracowaniu przeszłości XX wieku, by doraźne interpretacje historii przestały utrzymywać nieufność i wrogość pomiędzy narodami regionu (na „skrwawionych ziemiach”). Dom ma być „eksterytorialną” przestrzenią, w której solidarnie działające nacje zachowają podmiotowość i równoprawny status, a mniejszości narodowe w Polsce znajdą warunki do zachowania własnej pamięci w swoim języku (zbiory archiwalne i biblioteczne).
Rewitalizacja pałacu wraz z budynkiem oficyny i parku będzie prowadzona przez Fundację Domu Wschodniego. Oprócz wykorzystania przestrzeni zespołu pałacowo-parkowego w Mordach do realizacji głównych założeń Domu Wschodniego, będzie ona służyła jako miejsce turystyczne i otwarte dla lokalnej społeczności.
Planowane jest utworzenie przestrzeni wystawienniczej oraz muzealnej, a także organizacja pikników, festiwali, seansów filmowych. Ma powstać także zaplecze hotelowe i restauracyjne.
Rewitalizacja będzie kosztowała kilkadziesiąt milionów złotych.
W pałacu przeprowadzono już pierwsze prace w piwnicach m.in. osuszanie. Przygotowywana jest także dokumentacja. Pomimo, iż z zewnątrz nie widać jeszcze efektów remontu, plan odbudowy pałacu jest nadal aktualny, lecz niestety bardzo trudny, chociażby ze względów finansowych. Mam ogromną nadzieję, że uda się go zrealizować w całości.
Osoby posiadające informacje dot. postępów remontu pałacu w Mordach proszę o kontakt mailowy: paulina@palacowymszlakiem.pl



fot. paulina maciejewska, 2022
Bibliografia
- Barski M., Plan pól w majątku prywatnym Mordy [ca 1930] / Mapa topograficzna okolic (WIG / 1937) – pamiątki ze zbiorów rodziny Przewłockich, (dostęp: 18.03.2023).
- Juśkiewicz Z., Co z pałacem w Mordach? Na razie dalej jest jeszcze ruiną, (dostęp: 18.03.2023).
- Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu, 2009.
- Postek R., W zawieszeniu, „Spotkania z Zabytkami”, 1993, nr 5.
- Stępińska K., Pałace i zamki w Polsce – dawniej i dziś, 1977.
- Witryna Domu Wschodniego, DOM WSCHODNI – wspólne miejsce dialogu narodów Europy Wschodniej, (dostęp: 18.03.2023).
- Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, 2009.