Romantyczny pałac w Iwnie

Pałac w Iwnie (woj. wielkopolskie, w pow. poznański, gm. Kostrzyn) reprezentuje typ romantycznej siedziby wiejskiej XIX w. Jego nietypowa, wieloczłonowa i nieco chaotyczna bryła nie ma odpowiednika na terenie Wielkopolski. Formą nawiązuje do willi renesansowej. Podobne realizacje powstawały u twórców berlińskich. 

Iwno znane jest ze stadniny koni, gdzie hodowane są konie pełnej krwi angielskiej. To ważny ośrodek dla historii Wielkopolski, w którym kontynuowane są tradycje jeździeckie, zapoczątkowane przez Ignacego Mielżyńskiego herbu Nowina. Prowadzone tu przez niego gospodarstwo było niezwykle dochodowe, co pozwoliło na utrzymanie tak pięknego pałacu.

Odwiedziłam pałac w Iwnie wiosną, a to dla mnie najpiękniejszy czas na zwiedzanie dawnych siedzib ziemiańskich – o czym już wiele razy Wam wspominałam. Obiekt jest nieco zaniedbany, na szczęście pojawiła się szansa na to, aby ponownie mógł zachwycać i tętnić życiem – o tym przeczytacie w dalszej części artykułu.

Od Grzymalitów do Mielżyńskich – historia pałacu w Iwnie

Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od wierzby iwy. Od 1319 r. Iwno było własnością Grzymalitów, rodu pochodzącego ze Śląska. W XV w. dobra przeszły w ręce Tomickich. Z zachowanych przekazów źródłowych wiadomo, że w 1504 r. mieścił się tu dwór murowany, z dwoma izbami i dwoma komorami, które pełniły funkcję sypialni. Budynek mógł mieć formę wieży mieszkalnej (wówczas każda izba zajmowałaby jedną kondygnację) lub być obiektem parterowym.

W XVI w. wieś należała do Iwieńskich, a następnie do Katarzyny z Chrzypska Słoneckiej, żony Jana Słoneckiego, która niedługo potem postanowiła wydzierżawiać majątek. Jednym z dzierżawców był Wojciech Żychliński z Żychlina, który mocno zaniedbał dwór. Później dobra kupił Jan ze Zbąszynia Ciświcki h. Wieniawa, po nim przejął je Aleksander z Łubna Łubieński. 

W 1732 r. Kazimierz Bardzki, ówczesny zarządca majątku, odnowił podupadający dwór w Iwnie: naprawił okna, piece i drzwi. Pięć lat później dwór był już opustoszały, przeciekał w nim dach, w ruinę popadały też sąsiadujące z nim chlewy i obory. Fatalny stan majątku wynikał z faktu, iż nie mieszkał w nim właściciel, a jedynie przechodził z rąk do rąk kolejnych dzierżawców. 

Na szczęście sytuacja Iwna zaczęła się polepszać, kiedy to przeszło w ręce zamożnej rodziny Krzyckich, którzy nabyli majątek w 1755 r. od Anny z Wężyków Ciświckiej secundo voto Łubieńskiej. Dobra kupił Antoni Krzycki, kasztelan nakielski, który kilka lat później wybudował pałac w pobliskim Siedlcu. Gdy zmarł, jego żona Franciszka ze Skorowskich Krzycka dokonała podziału majątku w 1775 r. pomiędzy synów: Onufrego (otrzymał majątek siedlecki) i młodszego Józefa, któremu przypadł majątek iwieński.  

Franciszka w latach 1778-80 zbudowała nowy dwór oraz kościół. Prawdopodobnie był to dwór, który mieścił się po zachodniej stronie obecnego pałacu. Został przebudowany w XIX w. i był częścią okazałego, barokowego założenia. Rozebrano go współcześnie, jednak do momentu rozbiórki zachował elementy barokowe. Onufry Krzycki zmarł w 1803 r. bezpotomnie. Jeszcze przed jego śmiercią, Józef zrzekł się z praw do majątku na rzecz starszego brata w zamian za dobra w powiecie kościańskim. 

W 1804 r. majątek był w rękach Ponińskich, na co wskazują informacje zawarte w księgach metrykalnych, a w 1836 r. dobra kupił Emil Aleksander von Scheel z Berlina. 

Drogi Czytelniku!

Cieszę się, że wędrujesz razem ze mną po Pałacowym Szlaku. Jeżeli podoba Ci się to, co robię i chcesz wesprzeć dalsze działania związane z rozwojem bloga, możesz postawić mi wirtualną kawę. Nie ma nic przyjemniejszego niż tworzenie nowych treści przy dobrej kawie! 🙂

Kolejne karty historii Iwna należą do zamożnego i niezwykle zasłużonego dla Wielkopolski rodu Mielżyńskich. W 1842 r. kupiła Iwno Franciszka Wierusz Niemojowska, od 1781 r. żona Józefa Mielżyńskiego (1765/68-1824), starosty klonowskiego. Jej mąż zmarł w wieku zaledwie 56 lat. Wdowa po Józefie została właścicielką ogromnego majątku, w skład którego wchodziły: Miłosław, Kotowo, Dąbrowa, Kazimierz Biskupi oraz kamienica w Poznaniu.

Jej syn Maciej, właściciel Chobienic pod Wolsztynem dzięki małżeństwu z kuzynką Konstancją Mielżyńską z Pawłowic. Tam urodził się jego syn Józef, późniejszy właściciel Iwna.

W 1835 r. Franciszka Mielżyńska dokonała podziału majątku pomiędzy dzieci, a odbyło się to podczas spotkania w należącej do niej kamienicy na Grobli w Poznaniu. Maciej Mielżyński sądownie zrzekł się spadku, ponieważ obawiał się konfiskaty majątku (był więźniem władz pruskich). Majątek w Miłosławiu przyznano jego dzieciom oraz bratu Sewerynowi. Trzeci syn, Ignacy, otrzymał Starą Dąbrowę, a Kazimierz Biskupi i kamienicę w Poznaniu przekazano matce.

Franciszka mieszkała w Kazimierzu Biskupim do czasu kupna Iwna w 1842 r. od wspomnianego Scheelego. Zdecydowała się na zakup, bowiem włości leżały w dobrej odległości od majątków jej dzieci. Gdy Franciszka Mielżyńska przeniosła się do Iwna, początkowo mieszkała z nieletnim jeszcze Józefem we dworz, który mieścił się w miejscu obecnego pensjonatu Karino .

Pałac w Iwnie powstał po 1850 r. dla Józefa Mielżyńskiego (1824-1900), który był wówczas kawalerem, na miejscu barokowej rezydencji, należącej do Krzyckich i Ponińskich. Budowniczym pałacu był prawdopodobnie Marian Cybulski (1814-1893), odpowiedzialny m.in. za przebudowę pałacu w Dąbkach k. Wyrzyska czy pałacu w Oporowie k. Wronek. Autorem projektu pałacu był stryj Józefa, Seweryn Mielżyński, znany z zamiłowania do projektowania. Prawdopodobnie spod jego ręki wyszedł również projekt domku ogrodnika, powozowni, stajni cugowej i budynku ogrodnictwa.

ZOBACZ TAKŻE: Pałac w Miłosławiu: od altany do jednego z najpiękniejszych pałaców w Wielkopolsce

Na podstawie dostępnych źródeł wiadomo, że pałac w Iwnie powstawał w kilku etapach. Najpierw zbudowano korpus główny (1850-1857), z tarasem od strony głównego wejścia. Układ wnętrz również odbiegał od tego, który znamy obecnie. Do pałacu wchodziło się przez arkadowy westybul od strony elewacji południowej, następnie przechodzono do hallu, który prowadził do głównej sali reprezentacyjnej umieszczonej na osi budynku.

Jan Skuratowicz zauważa, że projekt rezydencji posiada wiele błędów kompozycyjnych i nie było to dzieło wybitnego architekta. Rozwiązanie planu i dekoracji fasady łączy z projektami Augusta Sollera, natomiast ukształtowanie partii ogrodowej z pracami Henryka Marconiego. 

Józef Mielżyński ożenił się w 1868 r. w wieku 44 lat z Emilią Bnińską, córką Maksymiliana z Pamiątkowa i Seweryny Żółtowskiej. Miał z nią cztery córki: Marię, Gabrielę, Sewerynę oraz Konstancję. Zmarł w 1900 r.

Dla siebie surowy, dla drugich wyrozumiały, w potrzebach swoich skromny, za wzór służyć mógł w dzisiejszych czasach wyrafinowanego komfortu.

Ignacy Zielewicz – mowa nad zwłokami ś.p. Józefa hr. Mielżyńskiego, 1900.

Po jego śmierci, majątek w Iwnie przeszedł w ręce najmłodszej córki Seweryny (1875-1961), która w 1901 r. poślubiła kuzyna – Ignacego Mielżyńskiego. Mieli jednego syna, który zmarł w wieku dwóch lat. Zdecydowali się na adopcję siostrzeńca żony i kilku krewnych.

Ignacy Mielżyński (1871-1938) był bratem Macieja Mielżyńskiego (1869-1944), od którego odkupił rodzinne Chobienice. Znany był z pielęgnowania wartości patriotycznych, brał udział w powstaniu wielkopolskim, podczas którego uczestniczył w wyprawie na Zdziechową. Kochał konie i jeździectwo. Zdobył w tej dziedzinie wiele nagród. Odznaczony został krzyżem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości. Bardzo dbał o swoich robotników, a w latach międzywojennych majątek iwieński bardzo się rozwinął dzięki jego ciężkiej pracy i zaangażowaniu.

W latach 1902-1905 podjął się rozbudowania pałacu w Iwnie. W zachodnim ryzalicie dobudował dodatkową kondygnację, powiększył taras przed wejściem głównym i dobudował portyk od strony ogrodu. Przebudował też dotychczasowy układ komunikacyjny. Przed rokiem 1912 r. dobudował prostokątną, niepodpiwniczoną oranżerię do wschodniego pawilonu z ogrodem zimowym, pod którym mieściła się kuchnia. 

Ignacy Mielżyński zapoczątkował hodowlę koni w Iwnie w 1901 r. W 1916 r. powstała tu druga co do wielkości w Wielkopolsce (największa należała do jego szwagra Stanisława Łąckiego z Posadowa). Mielżyński sprowadził do Iwna 16 klaczy pełnej krwi angielskiej z Belgii. Rocznie dostarczała 50 koni remontowych (młodych koni przeznaczonych dla wojska). Stadnina w Iwnie była laureatem wielu nagród, w tym wysokich nagród pieniężnych.

Ignacy Mielżyński zmarł w Iwnie w 1938 r. i tu został pochowany.

Krótko po jego śmierci rozpoczęła się II wojna światowa, podczas której w pałacu w Iwnie mieścił się szpital. Stadnina nie była ewakuowana, a konie wywieziono dopiero w 1945 r., zostawiając jedynie trzy klacze.

Koniec wojny to początki Państwowej Stadniny Koni w Iwnie. W 1968 r. pałac wpisany został do rejestru zabytków. Odrestaurowano wnętrza i przeznaczono je na biura stadniny. W dawnej sali balowej utworzono salę konferencyjna. W 1973 r. przeprowadzono remont elewacji. W latach 70. zakupiono stylowe meble do niektórych pomieszczeń. 

Państwowa Stadnina w Iwnie istniała do 1992 r. W 1995 r. powstała Stadnina Koni Iwno sp. z o.o., która do dziś jest właścicielem majątku.

Opis pałacu Mielżyńskich w Iwnie

Pałac w Iwnie jest budowlą murowaną, otynkowaną i podpiwniczoną. Bryła budynku złożona jest z prostokątnej części centralnej, połączonej jednokondygnacyjnymi aneksami ze skrajnie umieszczonymi pawilonami bocznymi. Ryzality od południa zostały lekko cofnięte, a od północy dobudowano okazały portyk. Pałac nakryty jest dachem dwuspadowym, natomiast boczne pawilony zwieńczono kopulastymi dachami. 

Korpus pałacu posiada dwie kondygnacje oraz niskie piętro mezzaninowe w trakcie przednim, przeznaczone dla gości. Przylegające do niego ryzality są niesymetryczne – wynika to z faktu, iż  Ignacy Mielżyński dobudował przy zachodnim ryzalicie dodatkowe piętro. 

Elewacja frontowa (południowa) jest rozczłonkowana półkolumnami jońskimi w części przyziemia, a w górnych kondygnacjach półkolumnami kompozytowymi.

Elewacja północna (ogrodowa) posiada potężny portyk arkadowy, wsparty na kolumnach jońskich pośrodku, flankowany przez filary w narożach. Nad portykiem mieści się taras.

Pawilony ozdabiają półkolumny toskańskie. Wschodni pawilon posiada otwory okienne porte-fenetre w układzie arkadowym. Dawniej przylegała do niego oranżeria.

Sala balowa w pałacu w Iwnie to jedno z najciekawszych wnętrz neorenesansowych w Wielkopolsce. Dawna sala balowa mieściła się od strony ogrodu. Do dziś zachowało się wysokie sklepienie nieckowe, z bogatą dekoracją składającą się z rozet i plecionek. Ściany rozczłonkowane są barwnymi półkolumnami, o kapitelach kompozytowych, na których mieszczą się herby Polski i Litwy.

Park pałacowy w Iwnie

Zespół pałacowo-parkowy w Iwnie powstał został zgodnie z założeniami epoki romantyzmu: zrezygnowano z dekoracji rzeźbiarskich i małych form architektonicznych, na rzecz malowniczego ukształtowania terenu, zbiorników wodnych i swobodnie rozrzuconych drzew i krzewów. Pałac oddzielony został od zabudowań gospodarczych zielenią i otoczony rozległym parkiem (ok. 21,5 ha) krajobrazowym położonym na opadającym w kierunku Jeziora Iwno stoku. Podziwianie natury ułatwiał balkon od północy oraz taras, a także ogród zimowy i dobudowana później oranżeria. Ścieżki o łagodnych łukach prowadziły do urokliwych zakątków parku. Gazon przed pałacem pochodzi z początku XX w. 

Nieco na wschód o od rezydencji Mielżyńskich, poniżej tarasu mieści się mały, zarośnięty tzw. Staw Górny. Poniżej tego zbiornika znajduje się tzw. Staw Dolny (Staw Deszczownia). 

Pod koniec XIX w. na wschodnim brzegu jeziora Iwno znajdowała się bażantarnia. Na Jeziorze Iwno usypana została sztuczna wyspa, jako jeden z elementów pasujących do romantycznego parku krajobrazowego. Na szczycie kopca, który pokrywał niemalże całą powierzchnię wyspy, stała niegdyś kolumna z figurą św. Wawrzyńca.

Stan obecny

Pałac oraz stadnina są własnością Stadniny Koni „IWNO” Sp. z. o. o., która kontynuuje hodowlę koni pełnej krwi angielskiej. W dawnej oficynie mieści się pensjonat Karino.

Do niedawna w pałacu organizowano imprezy okolicznościowe oraz mieściła się restauracja. Obecnie obiekt nie świadczy takich usług. Budynek wymaga remontu, jest bardzo zaniedbany.

Więcej informacji oraz aktualności dotyczących działalności stadniny w Iwnie znajdziecie na oficjalnej stronie spółki.

W 2023 r. Gmina Kostrzyn otrzymała 3,5 mln złotych dotacji w ramach drugiej edycji Rządowego Programu Odbudowy Zabytków na remont pałacu w Iwnie. Pozostała kwota zostanie pokryta z budżetu gminy.

Bibliografia

• Krzyślak B., Iwno, 1999.
• Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie, 1998.
• Kwilecki A., Ziemiaństwo wielkopolskie: między wsią a miastem, 1998.
• Ludwiczak J., Gmina pozyskała blisko 4 mln zł na renowację pałacu w Iwnie oraz kościołów w Siedlcu i Iwnie, (dostęp: 27.07.2024).

* W artykule pojawiają się linki afiliacyjne i podlinkowane banery. Twórca bloga Pałacowym Szlakiem otrzyma wynagrodzenie za skorzystanie z oferty, która wyświetli się po kliknięciu w link.