Pałac w Jabłonnie: cenna pamiątka z czasów stanisławowskich

Pałac w Jabłonnie (woj. mazowieckie, pow. legionowski, gm. Jabłonna) to jedna z najpiękniejszych i najciekawszych rezydencji nie tylko na Mazowszu, ale również w całej Polsce. Był ważnym na przestrzeni wieków ośrodkiem oraz miejscem pobytu osób, które odegrały znaczącą rolę w polskich dziejach.

To jeden z pałaców-celebrytów (proszę wybaczyć ten kolokwializm): bardzo chętnie i często odwiedzany jest przez ekipy filmowe i telewizyjne. Ja pierwszy raz zobaczyłam pałac w Jabłonnie w teledysku Wilków “Baśka”, miałam wtedy może 8 lat. W pamięci zapadła mi przede wszystkim charakterystyczna kula wieńcząca budynek. 

Pałac poprzedza wydłużony dziedziniec wjazdowy, pierwotnie podzielony na część gospodarczą i paradną. Po obu stronach zabytku znajdują się pawilony, które dawniej były połączone z głównym korpusem parterowymi murkami. Oba pawilony początkowo były identyczne, jednak zachodni wkrótce rozbudowano, dodając niższą część od strony zachodniej. Wschodni pawilon zachował kilka oryginalnych pomieszczeń z czasów prymasa Michała Poniatowskiego i jest najcenniejszą pamiątką z tamtych czasów.

Zespół parkowy, otaczający rezydencję, malowniczo opada ku Wiśle, podkreślając harmonijny charakter całego założenia. W zabytkowym parku znajdziemy wiele pomników przyrody: stare dęby, wiązy, graby i lipy.

Jabłonna w czasach Michała Poniatowskiego

Wieś w XV w. należała do biskupów płockich. Z czasem stała się ich letnią rezydencją. W 1646 r. królewicz Karol Ferdynand Waza wybudował tu prywatną kaplicę “w budynku, który służył odpoczynkowi wśród przyjaciół po trudach” – taki napis widnieje na marmurowej tablicy  na północnej ścianie obecnego pałacu. Nie wiadomo jak wyglądała kaplica ani drewniany dwór biskupów.

W 1773 r. biskupem płockim został Michał Poniatowski – brat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który odkupił wieś od kapituły płockiej. Rok później, w 1774 r. rozpoczął prace nad przekształceniem posiadłości w nowoczesną rezydencję pałacowo-parkową. 

W tym samym roku rozpoczęła się budowa pałacu według projektu Dominika Merliniego – autora Pałacu Myślewickiego czy Białego Domu w Łazienkach Królewskich. Merlini nadzorował też budową pałacu i pawilonów, często odwiedzał Jabłonnę czy podpisywał umowy z wykonawcami. 

Rezydencja wyróżniała się oryginalną bryłą i elegancją. Posiadała parterowy korpus główny i flankujące go dwa, kwadratowe pawilony. Do prawego pawilonu dobudowano prostokątną, piętrową oficynę. Od frontu mieściła się czworoboczna wieżyczka, będąca głównym akcentem fasady, z hełmem z kulą symbolizującą glob ziemski. Dach nawiązywał do sztuki chińskiej. Od ogrodu mieścił się ryzalit trójboczny z okrągłym salonem. Budowę ukończono w poł. lat 80. XVIII w. 

Dla Michała Poniatowskiego pałac w Jabłonnie był nie tylko rezydencją letnią, ale również wiosenną i jesienną. Pawilony boczne i oficyna przeznaczone były dla gości i dla dworu. Stanisław August często tu bywał i miał swój własny pawilon.

Lewy pawilon, zwany Pawilonem Królewskim, swoją nazwę zawdzięcza Stanisławowi Poniatowskiemu, który był w nim koronowany. W 1778 r. dekorację groteskową w budynku wykonał Szymon Mańkowski. Na pierwszym piętrze salon zdobią malowidła krajobrazowe, natomiast w sąsiednim pokoju znajdują się alegoryczne przedstawienia kobiet różnych ras, symbolizujących cztery części świata.

W Jabłonnie często organizowano uroczystości, podczas których ogród i pałac zdobiono iluminacjami. Wydarzeniom tym towarzyszyły tłumy gości, a wieczory uświetniały pokazy fajerwerków, Szczególnie okazałą oprawę miała uroczystość w lipcu 1778 r., gdy ogród i pałac rozświetlono ok. 1500 blaszanymi kagankami. Regularne organizowanie takich wydarzeń wiązało się z dużymi kosztami.

Tańce, hulanki, swawole…

Po samobójczej śmierci Michała Poniatowskiego w 1794 r. majątek odziedziczył jego bratanek ks. Józef Poniatowski. Chciał zostać w Jabłonnie na stałe, jednak nastał 3 rozbiór Polski, po którym wyjechał do Wiednia. Wrócił do Warszawy w 1798 r. i kursował między Pałacem Pod Blachą a pałacem w Jabłonnie, gdzie przyjeżdżał tu latem i mieszkał w prawym pawilonie na parterze.

Książę Józef Poniatowski słynął z imprezowego i rozwiązłego stylu życia, o którym huczała cała Warszawa. Często organizował orgie, na które zapraszał chętnie gości i wydawał dużo pieniędzy – tak naprawdę więcej niż miał. Utrzymywał też kapelę oraz stajnię. Miał kochankę i utrzymankę Henriette de Vauban z domu Barbantan, która była panią domu zarówno w Pałacu pod Blachą jak i w Jabłonnie. Był oddanym patriotą. Jako naczelny dowódca wojsk Księstwa Warszawskiego, skutecznie zreorganizował armię polską, wprowadzając nowoczesne standardy wojskowe. Wyróżnił się w bitwie pod Raszynem (1809), gdzie powstrzymał znacznie liczniejsze wojska austriackie, co pozwoliło na odzyskanie części ziem polskich. Jako marszałek Francji, dowodził polskimi oddziałami w kampanii Napoleona.

Zginął w 1813 r. w bitwie pod Lipskiem. Majątek przejęła jego siostra Teresa Tyszkiewiczowa pod warunkiem, że później dobra te przejdą na własność jej krewnej Anny z Tyszkiewiczów Potockiej – jednej z najsłynniejszych dam Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.

Potoccy w Jabłonnie

Anna Potocka objęła Jabłonnę w 1822 r. Po rozwodzie z Aleksandrem Potockim, wyszła za mąż za generała Stanisława Dunin-Wąsowicza. Była stryjeczną wnuczką Stanisława Augusta Poniatowskiego i synową Stanisława Kostki. 

Zaczęła robić porządki w rezydencji i parku. Jej marzeniem było utworzenie ośrodka kultu Józefa.

W parku wystawiła na jego cześć łuk triumfalny z napisem Poniatowski, zbierała też pamiątki po bohaterze.

W 1827 r. powstała nowa brama z granitowymi kolumnami sprowadzonymi z Malborku. W latach 1834-43 przebudowano pałac wg projektu Henryka Marconiego. Dobudowano nowe pomieszczenia po obu stronach ryzalitu środkowego. Środkowa część ryzalitu została rozczłonkowana pilastrami jońskimi, a wnętrza – z wyjątkiem Sali Okrągłej – przebudowano.

Sala z ogrodem zimowym została udekorowana akcentami w stylu mauretańskim i kolumnami z lanego żelaza. Na zewnątrz od północy pałacu dobudowano kolumnową pergolę i utworzono w niej lapidarium z rzymskimi sarkofagami, rzeźbami i ich fragmentami. Lapidarium w Jabłonnie niestety nie przetrwało do naszych czasów. W II poł. XIX w. oficynę przy prawym pawilonie przebudowano na mieszkanie dla właścicieli. W parku utworzono wał przeciwpowodziowy, który zakrył widok na Wisłę. 

Wąsowiczowa w okresie wiosenno-letnim udostępniała za opłatą pałac zwiedzającym, a dochód przekazywała na cele filantropijne. 

Następnym właścicielem był Maurycy Potocki, młodszy syn Aleksandra i Anny z Tyszkiewiczów.

W 1879 r. majątek przeszedł w ręce starszego syna Augusta Poniatowskiego, zwanego hrabią Guciem. Znany był z tego, że prowadził podobny tryb życia do Józefa, uwielbiał też grać w karty. Warszawiacy cenili go za pogardliwy stosunek do urzędników carskich. Jabłonna należała do niego i jego żon: Marii Teresy z Woronieckich oraz Marii z Brydzińskich do 1945 r. 

W 1944 r. Niemcy spalili korpus główny pałacu, przetrwały jedynie boczne pawilony z oryginalną dekoracją. 

Dzieje powojenne

W 1946 r. Skarb Państwa przejął zabytkowy obiekt i rozpoczął prace zabezpieczające.

W 1951 r. przystąpiono do właściwych prac konserwatorskich, a za projekt odbudowy i nadzór wykonawstwa odpowiedzialny był architekt Mieczysław Kuźma. W ramach tych prac dokonano istotnych zmian w wyglądzie budynku, m.in. zmieniono elewację frontową poprzez usunięcie dobudówek autorstwa Marconiego, zlikwidowano wnęki i zastosowano pasowe boniowanie. Przywrócono także pierwotny klasycystyczny wystrój wnętrz, wiernie odtwarzając m.in. Salę Okrągłą.

W latach 1955-1956 pod kierunkiem Gerarda Ciołka uporządkowano przylegający park. Wystrój wnętrz obiektu zaaranżował kustosz Tadeusz Wierzejski, który skompletował wyposażenie na podstawie swoich zbiorów oraz zasobów Muzeum Narodowego.

W 1953 r. budynek został przekazany Polskiej Akademii Nauk i przekształcony w ośrodek konferencyjno-wypoczynkowy. W 1983 r. przeprowadzono kapitalny remont, podczas którego wymieniono okna, wyremontowano elewacje, stropy oraz stolarkę, przywracając budynkowi dawną świetność.

Jabłonna na filmowo

Pałac w Jabłonnie jest miejscem bardzo chętnie wykorzystywanym jako plan filmowy. Pojawił się w wielu mniejszych i większych produkcjach takich jak: Miłość Ci wszystko wybaczy, Prorok, Excentrycy czyli po słonecznej stronie ulicy, Wiktoryna czyli Pan pochodzi z Beauvais?, M jak Miłość, Ojciec Mateusz, Hans Kloss: Stawka większa niż śmierć, Czas honoru, W labiryncie, Czterdziestolatek.

Chińska altana, grota, oranżeria…

Szymon Bogumił Zug przekształcił park w Jabłonnie na angielski, co było zgodne z ówczesną modą, która zawitała do Polski w 1780 r. W latach 1778-1784 wystawił w Jabłonnie wiele pawilonów i planował kolejne. Służyły one głównie do dekoracji oraz rozrywki. Wpisują się w okres wczesnego klasycyzmu w Polsce. Miały charakter sentymentalny, preromantyczny, były związane z trendem panującym na dworze królewskim. Wśród niezrealizowanych projektów, które znamy z rycin w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie są: pseudorezydencja imama, pseudoantyczne ołtarze, klasycystyczne świątynie, egzotyczna kuchnia czy potężny kurnik z kopułą.

W przypałacowym ogrodzie znajdowały się też inne budynki, o których wiemy jedynie z archiwalnych wzmianek. W 1778 r. zbudowano eremitorium (pustelnia), czyli budynek przeznaczony do rozmyślania. Dopełnieniem chińskiej altany był mostek chiński z 1784 r.

Altana chińska (Kiosk chiński)

Zaprojektowana została przez Szymona Bogumiła Zuga w 1782 r., a pomalowana przez Szymona Mańkowskiego. Altana chińska została odrestaurowana po wojnie w latach 1962-63. 

Obiekt stoi na sztucznie usypanym kopcu. To budynek na planie kwadratu, zwieńczony pagodowym daszkiem z wywiniętymi okapami i latarnią na słupkach. W latarni zachowała się lampa w formie lampionu chińskiego, a na dachu miedziany smok. We wnętrzu altany znajdowały się malowidła inspirowane sztuka chińską – obecnie nie wiadomo, w jakim są stanie.

Łuk triumfalny

Wzniesiony z inicjatywy Anny Dunin-Wąsowicz ok. 1837 r. Na attyce umieszczono napis: Poniatowski. Łuk udekorowany został dwoma męskimi rzeźbami w strojach starożytnych, symbolizujących męstwo oraz dwoma kobiecymi. 

Oranżeria

Oranżeria w Jabłonnie powstała według projektu Sz. B. Zuga w 1780 r., połączona była z romantyczną, ceglaną basztą. Zniszczona częściowo w 1944 r. Odbudowana w latach 60. XX w. bez baszty, która została wysadzona w czasie działań wojennych i nie pasowała już do klimatu klasycystycznego założenia. 

Grota z domkiem

W pobliżu pałacu znajdowała się grota wraz z domkiem, której resztki do dziś są widoczne. Sztukaterie wykonanał Ferdynand Merck, a na ścianach widniały malowidła pejzażowe w technice en grisaille (pokój bawialny), arabeski (garderoba), iluzjonistycznie namalowana kopuła (sypialnia) autorstwa Mańkowskiego. Do pawilonu przylegała ziemno-skalista grota, która stanowiła integralną część tego malowniczego założenia. Jej wnętrze zdobiły gipsowe rocaiile i muszle. Domek od południa posiadał ryzalit z wieżyczką i zegarem słonecznym. 

Wnętrza pałacu w Jabłonnie

Okazałe i niepowtarzalne wnętrza pałacu w Jabłonnie wraz z wyposażeniem spaliły się w 1944 r., a wszystko co możemy obecnie podziwiać jest wynikiem pieczołowicie wykonanej rekonstrukcji. Zachował się oryginalny amfiladowy układ pomieszczeń. 

Wejście do pałacu prowadzi od strony podjazdu przez westybul w formie podłużnego korytarza, którego ściany rozczłonkowano płycinami. 

Najbardziej spektakularne wrażenie robi Sala Okrągła, odtworzona w 1955 r. Dekoracja utrzymana została w kolorze bieli ze złoceniami. Na galerii u góry można było umieścić orkiestrę i obserwować z niej tańczące pary. Strop sali został udekorowany plafonem z błękitnym niebem i chmurkami.

To jedyne zachowane w Polsce wnętrze, w którym mamy niebo nad głową. Podobną dekorację można było podziwiać w Pałacu Dynasowskim w Warszawie, ale nie przetrwał on do naszych czasów. Posadzka sali balowej została również zrekonstruowana po wojnie z kilku gatunków drewna. Jej elementem charakterystycznym jest wielka gwiazda pośrodku. Salę wieńczy pozorne sklepienie kopulaste, a wspomniana wcześniej galeria powiększa ją optycznie. We wnękach na tle luster umieszczono białe popiersia. 

Po lewej stronie sali balowej usytuowane jest kwadratowe pomieszczenie, które za czasów Michała Poniatowskiego było ogrodem zimowym, pełnym egzotycznych roślin. Pośrodku stała kamienna fontanna, a we wnękach zamkniętych łukiem koszowym umieszczono kanapy. Ściany zdobiły pejzaże z widokami romantycznego parku, a światło wpadało przez świetliki w suficie. Pomieszczenie to nazywano za czasów prymasa Salą Marmurową, gdyż ściany częściowo pokrywała dekoracja stiukowa imitująca marmur, a wystrój miał charakter orientalny. Po przebudowie Marconiego w latach 30. XIX w. salon zyskał jeszcze bardziej wschodni charakter i nazywany był Salonem Tureckim lub Salą Mauretańską. 

Sala ta najczęściej służyła za jadalnię. Po powojennej odbudowie zyskała wystrój klasycystyczny, co całkowicie zatarło jej pierwotny charakter. Czasy księcia Poniatowskiego przypominają obrazy na ścianach: płótno Jean Baptiste’a Pierra – Scena w haremie (ok. 1775 r.) czy pastelowy Portret Marianny z Ossolińskich Mniszchowej autorstwa Ludwika Marteau z 1778 r.

W ścianie ogrodu zimowego, naprzeciwko sali balowej, mieściło się szerokie przejście, prowadzące do niewielkiego pomieszczenia, w którym pomiędzy kolumnami stała wanna do kąpieli. Łazienka prymasa związana była przestrzennie z ogrodem zimowym. Dalej przechodziło się do garderoby i sypialni, którą ogrzewały dwa kominki. 

Po drugiej stronie sali balowej znajdował się tzw. Pokój Towarzyski (Chambre de Campagne), dziś pełniący funkcję jadalni. Zachował się tu autentyczny kominek z marmuru kararyjskiego. Przed wojna sala ta miała charakter empirowy, z czasów przebudowy Marconiego pośrodku stał bilard i nazywano ją Salą Bilardową. Za nią mieściły się dwa pokoiki, podzielone korytarzykiem, w XIX w. połączono je w jedno wnętrze. 

W czasach Michała Poniatowskiego w Jabłonnie istniała też kaplica. Stało w niej 6 lichtarzy gipsowych, a Mańkowski malował mensę ołtarza w 1777 r. 

Podziemia pałacowe są obecnie wykorzystywane na cele restauracyjne. Pod salą balową zachowało się okrągłe pomieszczenie z malowidłami Antonio Tavelliego z 1776 r. – są to pejzaże ze sztafażem architektoniczny, figuralnym i zwierzęcym. Takie rozwiązanie było popularne we wnętrzach pałacowych w XVIII w. Miały imitować naturalne groty. 

Stan obecny

Dawna letnia rezydencja biskupa Michała Poniatowskiego, odwiedzana niegdyś przez ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, to dziś tętniące życiem miejsce, w którym tradycja harmonijnie łączy się z nowoczesnością.

Jeśli marzysz o wyjątkowym pobycie w historycznej rezydencji, XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy w Jabłonnie koło Warszawy czeka, by Cię oczarować. 

Pałac w Jabłonnie jest znany z organizacji wyjątkowych wydarzeń – od ślubów i wesel po jubileusze i studniówki. To także przestrzeń dla konferencji, szkoleń i warsztatów. Unikalny klimat historycznej rezydencji sprawia, że każde wydarzenie nabiera wyjątkowego charakteru. 

Na terenie 47-hektarowego parku w stylu angielskim znajduje się butikowy hotel z 46 miejscami noclegowymi w elegancko urządzonych pokojach, nawiązujących do stylu Księstwa Warszawskiego. Goście mogą liczyć na pełen komfort – pokoje wyposażone są w prywatne łazienki, zestawy kosmetyków, TV oraz bezpłatne Wi-Fi. Spacer wśród ponad 200-letnich drzew pozwala odetchnąć od codziennego zgiełku i cieszyć się bliskością natury.

W podziemiach pałacu na gości czeka restauracja z oryginalnymi XVIII-wiecznymi freskami, w której serwowane są dania kuchni polskiej i międzynarodowej. To idealne miejsce na rodzinny lunch, romantyczną kolację lub firmowy bankiet.

* W artykule pojawiają się linki afiliacyjne i podlinkowane banery. Twórca bloga Pałacowym Szlakiem otrzyma wynagrodzenie za skorzystanie z oferty, która wyświetli się po kliknięciu w link.

Bibliografia:

• filmpolski.pl
• Jaroszewski T.S., Baraniewski W., Pałace i dwory w okolicach Warszawy, 1992.
• Kwiatkowska M.I., Pałac w Jabłonnie, 2012.
• Lorentz S., Jablonna, 1961.
• https://modanamazowsze.pl/palac-w-jablonnie-ulubione-miejsce-ojca-mateusza/
• Omilanowska M., Polska: pałace i dwory, 2004.
• Szymański M., Podwarszawskie zabytki w służbie społecznej, Stolica : warszawski tygodnik ilustrowany. R. 5, 1950 nr 14/15 (9 IV).