Dwór w polskim malarstwie

W II poł. XIX w. oraz na początku XX w. tematem bardzo chętnie podejmowanym w polskim malarstwie był dwór. Dwór rozumiany nie tylko jako forma architektoniczna budynku, ale również jako określona społeczność.

Dwór polski to symbol miejsca, w którym pielęgnuje się staropolskie obyczaje i tradycje. To synonim gniazda rodzinnego, w którym wychowuje się kolejne pokolenia w miłości do ojczyzny i religii. Miłość do ojczyzny miała szczególne znaczenie w okresie porozbiorowym.

Dwór szlachecki stał się jedną z tych instytucji życia społeczno-kulturowego, z którą utożsamiano co narodowe, polskie.

danuta jackiewicz

Dwór szlachecki był symbolem sielskiego domu rodzinnego, przepełnionego cnotami i patriotyzmem. Ukazywał pozytywne wzory osobowe jego mieszkańców. Kojarzony ze spokojem, gościnnością, szczęściem, miejscem, gdzie czas płynie powoli, zgodnie z rytmem przyrody. Wartością było życie rodzinne, praca we własnym gospodarstwie, pielęgnowanie tradycji i wychowanie młodego pokolenia zgodnie z tymi ideałami.

W polskim malarstwie wiejski dwór szlachecki był tematem chętnie podejmowanym przez cenionych dziś malarzy takich jak Jacek Malczewski, Juliusz Kossak, Artur Grottger, ale również przez nieco zapomnianych lub mniej znanych twórców. Przedstawiany był jako swojski, urokliwy, zazwyczaj w połączeniu z rodzajowym sztafażem.

Malarka ginących dworów

Czyli Bronisława Rychter-Janowska (1869-1953). Artystkę nie bez powodu nazwał tak krytyk i historyk Artur Schroeder w 1923 r. Jednym z głównych tematów jej twórczości był polski dwór, który malowała w okresie od końca XIX w. do lat 40. XX w.

Dwory malowała na zamówienie, bardzo często w nich mieszkała. Doskonale potrafiła oddać ich nastrój oraz intymność za pomocą barw i światła.

Ulubionym moim tematem jest czar dworu polskiego oraz problem oświetlenia słońcem i lampami.

B. rychter-janowska

Wizerunek dworu na jej obrazach przepełniony był ciepłem, spokojem i nostalgią. Często przedstawiała na nich swoją prababkę, pod postacią kobiety w czarnej sukni. Dzieła Rychter-Janowskiej cieszyły się ogromną popularnością, również wśród fałszerzy, którym z łatwością przychodziło kopiowanie prostego do podrobienia podpisu artystki.

Pejzaż wiejski z dworem

Dwór jako główny element malarstwa pejzażowego stanowił temat bardzo chętnie podejmowany przez polskich malarzy różnych nurtów.

Jednym z nich był Stanisław Kamocki (1875-1944) – uznawany za jednego z najzdolniejszych uczniów Jana Stanisławskiego, po którym zresztą przejął zamiłowanie do polskiej wsi oraz pejzażu z dworem w roli głównej przedstawionego o różnych porach roku. Był także jednym z czołowych przedstawicieli malarstwa pejzażowego Młodej Polski oraz w latach 20. i 30.

Dwór w walce o niepodległość

Dwór stanowił dokument wydarzeń ważnych i historycznych oraz życia bohaterów narodowych. Pielęgnowanie narodowych ideałów, trwanie w poczuciu patriotyzmu stanowiło siłę, która pozwalała wygrać w walce o niepodległość.

W 1963 r. ma miejsce kolejne powstanie narodowowyzwoleńcze, czyli powstanie styczniowe. W tym samym roku kończą się procesy uwłaszczeniowe na terenie byłego państwa polskiego i zaczynają się problemy związane ze zmianą stosunków społecznych na wsi. Wówczas dwór szlachecki w kształcie odziedziczonym po kulturze sarmackiej kończy swoją egzystencję. J. Kamionka-Straszakowa uznała tą datę za oficjalny koniec polskiej kultury szlacheckiej.

Artur Grottger (1837-1867) w obrazie Pożar dworu pod Miechowem przedstawił dwór w czasie powstań, po których nastąpiły konfiskaty majątków, represje i zesłania. Pierwszy plan wypełnia scena ukazująca zrozpaczoną matkę, zaniepokojoną o swoje dziecko, obok opatrywany jest ranny. Na dalszym planie ukazany został płonący dwór oraz ewakuacja jego mieszkańców.

Stanisław Masłowski (1853-1926) symbolicznie przedstawił kobietę-Polkę, która musiała dzielnie znosić przeciwności losu, jakie czekały ją w okresie walki o niepodległość. Na obrazie Aresztowanie powstańca kobieta w czarnej sukni żegna skazańca, na którego czekają Rosjanie. To symbol kobiety która wychowuje w czasie pokoju dzieci do miłości do ojczyzny, prowadzi działalność dobryczynną i oświatową wśród ludu, a w czasie walk narodowowyzwoleńczych musiała dzielnie znosić utratę bliskich i żegnać się bez wzruszenia.

Lusławice i Malczewski

Od 1919 r. Jacek Malczewski zaczął odwiedzać dwór w Lusławicach, położonych w zachodniej Małopolsce. Początkowo przyjeżdżał tylko w okresie wakacyjnym, później zostawał od wiosny do jesieni. Malowniczo położony dwór sprzyjał tworzeniu kolejnych obrazów, a stworzył ich tu Malczewski całkiem sporo. Powstało m.in. Przekazanie palety z 1922 r. (ob. własność Muzeum Narodowego w Krakowie) czy cykl dziewięciu prac przedstawiający symbiozę człowieka z naturą. Ogrodniczka z ok. 1922 r. (własność prywatna) to również dzieło, na którym artysta pokazał lusławicką przyrodę.

Lusławice kojarzyły się Malczewskiemu z dzieciństwem, beztroską oraz rodzinnym domem. Spędzał wówczas dużo czasu w dworach spokrewnionych z nim rodzin Karczewskich (Wielgie) i Heydlów (Gardzienice).

Dzieła Jacka Malczewskiego, które namalował w Lusławicach znacznie różnią się od prac wcześniejszych. Z uwagi na postępujące problemy zdrowotne, artysta miał coraz większe problemy z tworzeniem. Postaci nie są już tak mocno odcięte od tła, wyniosłe – stały się integralną częścią kompozycji. Obrazy z tego okresu są intymne i osobiste.

W 1974 r. dwór w Lusławicach kupiony został przez Krzysztofa Pendereckiego, a od 2021 r. obiekt jest pod opieką Europejskiego Centrum Muzyki imienia wybitnego kompozytora.

Bibliografia

• Adamczyk P., Stanisław Kamocki. Włóczykij malarstwa, desa.pl, (dostęp: 21.10.2023).
• Jackiewicz D., Wizerunek szlacheckiego dworku wiejskiego w sztukach plastycznych w latach 1863-1918, [w:] Dwór polski w XIX wieku. Zjawisko historyczne i kulturowe, 1992.
• Jaśkiewicz J., Bronisława Rychter-Janowska. Malarka ginących dworków, niezlasztuka.pl, (dostęp: 21.10.2023).
• Kamionka-Straszakowa J., Nasz naród jak lawa. Studia z literatury i obyczaju doby romantyzmu, 1974.
• Markowski S., Rydel. M., Oblicza polskiego dworu, 2004.
• Szymalak-Bugajska P., Dwór w Lusławicach. Magiczne miejsce, które ukochali Malczewski i Penderecki, niezłasztuka.pl, (dostęp: 21.10.2023).

Postaw mi kawę!

Drogi Czytelniku!

Cieszę się, że wędrujesz razem ze mną po Pałacowym Szlaku. Jeżeli podoba Ci się to, co robię i chcesz wesprzeć dalsze działania związane z rozwojem bloga, możesz postawić mi wirtualną kawę. Nie ma nic przyjemniejszego niż tworzenie nowych treści przy dobrej kawie! 🙂